Posta Ladina: Domenic Toutsch, dal 2010 n’haja publichà illa Posta Ladina ün artichel ed ün commentar a reguard il rumantsch grischun in scoula in Val Müstair. Quist commentar nu til vaiva propcha plaschü...

Domenic Toutsch: In quist commentar d’eira gnüda fatta la remarcha, cha’ls Jauers spereschan cha eir ils Engiadinais as suottamettan a la pretaisa dal Chantun d’introdüer il rumantsch grischun in scoula. Sün quai n’haja scrit üna charta da lectur e n’ha surgni fich bleras reacziuns. 

Che d’eiran quai per reacziuns?

Eu n’ha surgni 40, 50 e-mails, per part eir aint da la Surselva, sülla charta da lectur chi d’eira gnüda publichada illa Posta Ladina ed in La Quotidiana. Eir sün via n’haja gnü in seguit differentas reacziuns e discussiuns. Tuot chi laiva ch’eu pigliess per mans il tema. Qua ch’eu vaiva güsta fini sco president cumünal da Zernez, n’haja eir gnü ün pa temp per m’ingaschar cunter il rumantsch grischun. Uschè esa gnü amo quel utuon ad ün inscunter d’üna gruppa da magisters ed otra glieud chi vulaiva s’ingaschar cunter il rumantsch grischun. 

Quai demuossa vairamaing chi tschimaiva dapertuot. Para cha’l commentar illa Posta Ladina es finalmaing be stat il ventil per laschar viver il movimaint?

Quai tuorna. I bugliva impustüt eir in quels lös chi vaivan vairamaing introdüt il rumantsch grischun. Infra be trais mais d’eira tuot pront per fundar la Pro Idioms in Engiadina ed in Surselva. Eu n’ha lura amo laschà cusgliar eir da jurists ed als 14 schner vaina fundà la Pro Idioms a Zernez e pac davo eir in Surselva. Infra be ün mez on vaina gnü insembel 4700 commembras e commembers. 

Las emoziuns sun stattas da prüma innan fich grondas. Perche d’eira quai vairamaing uschè emoziunal?

Il Grond cussagl vaiva decis dal 2003 da spargnar minch’on 100 000 francs pro’ls mezs d’instrucziun, voul dir d’edir quels be amo in rumantsch grischun. Eir ils grond cusgliers rumantschs vaivan vuschà per quista masüra da spargn. Quista decisiun ha gnü grondas consequenzas e bleras persunas rumantschas faivan il puogn in gialoffa. I sun passats però set ons fin cha’ls critikers sun gnüts activs. 

Ils critikers nu d’eiran be commembers dal parti popular...

... insomma brich. Quai d’eira üna cumbinaziun tuottafat speciala cun persunas plütost socialistas ed eu dal pps. Eu pens cha tuot il cumbat nu es mai stat ün tema da partis, dimpersè ün tema rumantsch. 

Che d’eira vairamaing il böt da la Pro Idioms cur cha quella es gnüda fundada dal 2011?

Il böt es adüna stat, cha’l rumantsch grischun sto svanir our da las scoulas.

Però i nu daiva plü ingüns nouvs mezs d’instrucziun idiomatics, dimpersè be in rumantsch grischun.

Perquai vaina eir fat da stà dal 2011 la prüma grond’acziun e tradüt ils mezs da matematica per tuot ils idioms. 

Co sun quistas traducziuns gnüdas finanziadas?

Nus vain finanzià quai cullas contribuziuns da las commembras e dals commembers. Ed implü vaina surgni sustegns finanzials, per exaimpel eir dals cumüns concessiunaris da las Ouvras electricas d’Engiadina. Nus vain lura vendü las traducziun a las scoulas. 

Quels mezs d’instrucziun sun gnüts edits da la Pro Idioms?

Vairamaing bain. Però nus vain tradüt e copchà ils mezs d’instrucziun chi d’eiran avantman in rumantsch grischun. In seguit faivan nus eir quint cun consequenzas, però ingün nun ha ris-chà da reagir. Nus vaivan bainschi scleri tuot ouravant cun jurists. 

Dal 2011 es lura seguida eir la revisiun da la ledscha da scoula ...

Il cusglier guvernativ Martin Jäger vaiva badà vaira svelt, cha la decisiun dal Grond cussagl nu tegna giuridicamaing. Nus vaivan natüralmaing eir fat ils sclerimaints giuridics toccants. La Regenza ha miss lura in uorden la ledscha da scoula ed ha defini cha’ls mezs da scoula vegnan realisats in retorumantsch e na be in rumantsch grischun. Noss concurrents laivan natüralmaing chi vegna defini rumantsch grischun sco lingua d’instrucziun, la populaziun nun ha però vuglü quai. 

Che rolla ha giovà la Lia Rumantscha dürant tuot las trattativas e dispittas?

Il secretari general da quella jada, Urs Cadruvi, vaiva constatà fingià pro la fundaziun da la Pro Idioms als 14 schner, cha quia crescha ün movimaint plü grond. Ella ha lura adüna güdà a fabrichar punts tanter las differentas posiziuns e la Lia Rumantscha ha surtut la rolla da coordinaziun. Quia stöglia dir, cha Urs Cadruvi ha fat üna fich buna lavur. 

La Pro Idioms vaiva quella jada ün tun fich dad ot ed agressiv. Els han cumbattü cunter tuot, e tuot quels chi nu d’eiran da la listess’idea d’eiran inimis, da l’Uniun dals Grischs, sur la Lia Rumantscha fin pro las medias. Il cumbat es stat magara dür.

Il cumbat es stat dürischem. Quai d’eira però eir ün pa ün gö: Eu sun stat ouravant president cumünal da Zernez e n’ha adüna manà uffizis ingio chi d’eira da schoglier problems. Quia n’haja gnü la rolla da l’opposiziun ed eu n’ha adüna cumbattü pel böt maximal. Tscherts schurnalists e tschertas medias rumantschas nun han gnü udida per noss pissers, els nun han dat a nus da prüma innan il pled. Perquai vaina minchatant tscherchà la via directa sur las medias tudais-chas. Plü tard ans vaina lura eir avicinats. 

Eu m’algord amo bain, co ch’El blastemmaiva cunter tuot las medias rumantschas. 

Nus eschan da prüma innan its «all-in» ed eu sun stat il pledader chi provochaiva. Il president da la Pro Idioms Surselva Heinrich Berther vaiva la rolla d’intermediatur. Quai d’eira sco ün gö: Nus discurrivan insembel e sclerivan ouravant che tun respectivamaing che rolla chi faiva dabsögn in che situaziun.

Quista rolla da provocatur til staiva quella vouta magara bain?

Quai nu saja da dir. Eu nu vaiva ouravant mai gnü quista rolla d’opposiziun. In tuot mias caricas, per exaimpel sco president da la giuventüna, president dal club da hockey o sco president cumünal n’haja adüna gnü üna rolla constructiva. Pro la Pro Idioms daiva quai da prüma davent be amo amis o inimis. Quai es stat magara dür ed eu n’ha dafatta surgni chartas anonimas. 

Sun ils böts stats ragiunts cur cha la revisiun da la ledscha da scoula es ida in vigur?

Amo na dal tuot. Nus savaivan vairamaing, cha’l success da surgnir inavo ils idioms, dependaiva eir dals cumüns chi vaivan implementà il rumantsch grischun in scoula. Perquai haja in seguit dat iniziativas in tuot ils cumüns chi vaivan decis per rumantsch grischun in scoula, per exaimpel in Val Müstair. Davo es lura gnüda decisa la prosma disgrazcha i’l Grond cussagl: nempe cha’ls uffants chi vaivan cumanzà in prüma classa cun rumantsch grischun, stopchan cuntinuar fin l’ultim on da scoula. Quai es statta üna trapla per cha’ls cumüns nu müdan darcheu i’ls idioms.

Cunter quista decisiun esa gnü fat plont da differents genituors sainza success...

Nos plont es gnü refüsà dal güdisch chantunal ed almain vaina ragiunt ün’audiziun davant il Güdisch federal. Quai es stat fingià ün success. Per finir ha decis il Güdisch federal cun trais cunter duos vuschs da sustgnair la decisiun dal Grond cussagl. Per furtüna nu s’han ils cumüns laschats far temma e tuots nun han trat tras quista decisiun ün ad ün. 

Che esa capita cun quels uffants? Sün quai las victimas chi han stuvü far ün sacrifizi?

Displaschaivelmaing es quai uschè. Ils uffants da quels genituors chi han cumbattü per tuornar pro’ls idioms, han finalmaing stuvü magliar oura il chasti. Quai es il trid da tuot l’istorgia. Ils aderents dal rumantsch grischun d’eiran plü daspera a la Regenza ed a las persunas d’clav. Perquai vain nus eir stuvü far daplü canera. 

Discussiuns haja lura eir dat pro l’elavuraziun dal plan d’instrucziun 21.

Cur cha’l plan d’instrucziun 21 d’eira sün maisa, d’eira darcheu il rumantsch grischun dominant. Nus vain darcheu fat opposiziun e pisserà cha 44 cumüns han tut posiziun in merit e tuot ils cumüns han suottascrit. Eu stögl propcha dir, cha nus vain gnü grond sustegn da tuot ils cumüns ed eir la politica regiunala – almain in Engiadina. Quai demuossa eir il fat, cha nus vain surgni sustegn finanzial dals cumüns concessiunaris per realisar ils mez d’instrucziun idiomatics. Pro la surlavuraziun dal plan d’instrucziun ha lura eir nossa glieud fat üna gronda lavur. 

Scha guardain la situaziun dad hoz in scoula: il rumantsch grischun es bod sainz’importanza. Es el cuntaint cun quist resultat?

Stupend! Nus vain fat opposiziun e vain ragiunt noss böts. Il tun da la musica es bainschi stat magara ferm ed al cunfin, però i nun es mai i suroura. 

Es El gnü elet quella vouta sco grond cusglier causa la Pro Idioms?

Quai nu craja. Eu sun impustüt gnü elet causa mia lavur dürant nouv ons sco president cumünal. 

Che ha manà ad El persunalmaing tuot l’ingaschamaint per la Pro Idioms? Co s’ha’l as müdà dürant tuot quist temp?

Eu n’ha imprais a cugnuoscher il model politic da l’opposiziun. Eu sun bainschi in ün parti chi ha tradiziunalmaing plütost üna tenuta da defaisa. Svess n’haja però adüna provà da far politica constructiva a bön da societats o dal cumün. Perquai es quai statta üna nouv’experienza ed eu n’ha imprais a cugnuoscher blera glieud in tuot las regiuns. Dal rest sun eu eir gnü plü madür e «bler» plü quiet.

Eu less pretender, cha culla Pro Idioms s’ha Domenic Toutsch ingaschà la prüma vouta per temas na be da Zernez.

Ün politiker ha dit üna vouta, ch’eu nu saja ün grond regiunalist. Eu sun stat elet sco president cumünal da Zernez e perquai n’haja adüna eir m’ingaschà in tuot ils gremis per meis cumün. Cun l’ingaschamaint per la Pro Idioms n’haja m’ingaschà sur il cunfin da Zernez, però adüna per la chosa e cul böt davant ils ögls. Ils ultims ons suna eir stat president dal Club da Hockey Engiadina. Uschè ch’eu m’ha ingascha eir per tuot la regiun. 

Ils ultims ons esa stat magara quiet intuorn la Pro Idioms. Nu daja plü inguotta da cumbatter?

Nus vain vairamaing guadagnà la guerra. Perquai ans vaina ün pa retrats per guardar che chi capita. Intant vaina bainschi stübgia da schoglier l’organisaziun. Nus vain però decis da restar «standby» ed observar che chi capita per pudair reagir subit chi buoglia darcheu. Quai dessan però far otras persunas. Per mai esa davo desch ons in carica temp da surdar l’organisaziun in nouvs mans. 

Intervista: Nicolo Bass