El sföglia in ün ordinatur blau, sia fatscha vain pensiva. Seis ögls sun pitivs, minchatant croda üna larmina. «Vairamaing es quai impreschiunant che ch’eu n’ha tuot fat in mia vita», manzuna Roman Andri da Müstair e sföglia inavant in seis ordinatur plain documainta e chapitels. Mincha chapitel es üna part da sia vita cun partiziuns fich differentas. Per exaimpel sco magister da la scoula reala a Zernez, sco administradur da l’Ospidal Val Müstair a Sta. Maria, sco collavuratur da la Pro Cap Grischun o lura sco administradur da la Closta San Jon a Müstair. Però amo plü grond es il chapitel cun tuot seis ingaschamaint social eir dürant il temp liber. E sch’el legia las bleras chartas d’onurificaziun e d’ingrazchamaint per tuot quai ch’el hat fat, dvainta’l fich emoziunal. Lura capita nempe eir ch’üna larma as s-choglia e crouda sül fögl. 

Ün chapitel important a Zernez

«Il temp a Zernez es stat pelvaira üna bellezza», quinta Roman Andri da seis cuors da vita e muossa sül prüm chapitel i’l ordinatur. Cha seis böt sco magister d’eira da rivar a Zernez e cha la radunanza cumünala in schner dal 1971 til vaiva elet sco magister da reala. «Cun 39 vuschs i’l prüm scrutin», agiundscha’l e muossa sün ün artichel da la gazetta da quella jada. A Zernez es Roman Andri statt 16 ons magister da reala. Quia ha’l eir fundà sia famiglia ed ha vis a nascher seis trais uffants. E cun baja muossa’l chartas da scolaras e scolars da Zernez chi sun gnüdas scrittas pür ons plü tard, per ingrazchar amo üna vouta per tuot quai chi han imprais in reala a Zernez sco fundamainta per lur carriera da professiun. Impustüt vain lodà l’ingaschamaint dal magiser paschiunà dürant ed eir davo las uras da scoula. 

A Zernez s’ha Roman Andri ingaschà pel sport, pel chant e teater. Inschmanchabla eir la gronda Festa Ladina dal 1985 per 2000 ons lingua retoru
mantscha cun ün cortegi straminabel. «Alch simil nu vaina amo mai vis», d’eiran quella jada ils rebombs documentats. 

Da l’ospidal al center da sandà

Dal 1987 es el lura segui ad üna clamada in Val Müstair: Roman Andri es nempe gnü elet sco administradur da l’Ospidal regiunal a Sta. Maria. Ch’el haja fat la cuorsa tanter dudesch candidats chi’s vaivan annunzchats, citescha Roman Andri our d’ün artichel i’l Fögl Ladin ch’el ha ramassà in seis ordinatur. In quista funcziun nun ha’l be sviluppà l’ospidal jauer al Center da sandà Val Müstair, el ha eir organisà e controllà l’ingrondimaint e la renovaziun da l’ospidal regiunal. Cun grond ingaschamaint e perseveranza ha’l trattà culs respunsabels d’organisaziuns d’agüd, da fundaziuns e da societats privatas. A l’entrada dal Center da sandà Val Müstair penda daspö la reavertüra üna tabla cun 45 noms da persunas, cumüns e citads, chantuns, raspadas, fundaziuns, intrapraisas e societats chi han sustgnü quist proget cun nouv milliuns francs. Dal proget da 17,4 milliuns francs vaiva il chantun Grischun finanzià raduond 7,5 milliuns francs. L’Agüd da muntogna vaiva sustgnü il proget cun 1,5 milliuns francs ed il Provedimaint electric Val Müstair (PEM) vaiva surdat ün milliun francs. «D’ün miracul...», esa gnü scrit quella jada in gazetta. Ed eir il cusglier guvernativ respunsabel da quella jada, Martin Schmid, ha lodà ed ingrazchà in seis pled d’inauguraziun impustüt a l’administradur per seis ingaschamaint culs pleds: «... e scha la chascha dal Chantun vess üna jada d’esser vöda, schi dumandaina a Roman Andri per agüd. Quel chatta dal sgür üna via per implir la chascha.» Da manzunar es, cha’ls cumüns jauers da quella jada nun han stuvü pajar gnanc’ün tschincher per fits ipotecars per finanziar quist proget. Eir tuot quista documainta as chatta i’l ordinatur sur da la vita da Roman Andri. 

Ingaschamaint instancabel

Al Chantun nun ha Roman Andri mai stuvü güdar our da l’impach. El ha pudü realisar cun seis ingaschamaint, cun si’experienza e cun seis contacts eir oters progets socials e culturals in tschercha da munaida. Per exaimpel l’adattamaint d’ün’abitaziun per üna persuna dependenta da la sopcha cun roudas o lura eir per la renovaziun dal Muglin Mall a Sta. Maria. Dafatta üna maestranza mundiala dad ir culs skis sün l’erba es Roman Andri stat bun da finanziar ed organisar dal 1997 in Val Müstair. 

Passa 20 ons es Roman Andri stat administradur da l’Ospidal regiunal a Sta. Maria. In seguit el dvantà eir amo administradur da la Clostra San Jon a Müstair. Dal rest il prüm administradur chi nu d’eira vairamaing integrà illa vita e structura clostrala. 

Esser activ per movantar qualchosa

Dürant seis temp liber nun es Roman Andri mai stat bun da star salda. El es stat vice-president cumünal da Müstair, president da varsaquantas societats ed instituziuns. «I’s sto esser activ schi’s voul metter in movimaint qualchosa», es stat il titel d’ün intervista cun Roman Andri in gazetta. El s’ha ingaschà fich ferm eir per la cultura e lingua rumantscha, tanter oter sco president da l’Uniun dals Grischs. Neir sia vocaziun sco magister nun ha’l mai propcha invlidà. Uschè ha’l dat blers ons lecziuns d’integraziun ed eir da lingua rumantscha dürant ils cuors da rumantsch in Val Müstair. 

Eir perquai s’ha’l quista prümavaira eir declerà pront da tour part a la giuria da la concurrenza da scriver Pledpierla. Sch’el vess però savü ouravant, cha quist’incumbenza voul finalmaing dir da stuvair leger e valütar 207 istorgias d’uffants e giuvenils da l’Engiadina e Val Müstair, vessa’l reponderà sia decisiun. Ma na Roman Andri: El s’ha ingascha plainamaing e valütà mincha text cun persvasiun. «Eu sun suprais da las istorgias e da las bunas prestaziuns», quinta’l e muossa quista jada sün ün oter ordinatur plain stachi sün sia maisa da büro, ingio ch’el ramassa tuot las istorgias e valütaziuns. 

Structurà ed organisà

Pro Roman Andri in büro a Müstair es tuot structurà ed organisà. La curuna da cudeschs ed ordinaturs in büro ha ün sistem defini e sumaglia ad ün archiv cultural o cumünal. Per mincha proget – saja’l grond o pitschen – daja ün ordinatur correspundent. Quist möd structurà vain forsa da sia carriera militara sco sergent magiur o forsa plütost da sia lavur d’archivar. Fingià dal 1975 es Roman Andri nempe gnü elet sco archivar dal cumün da Zernez. In quista lavur ha’l chattà ün’ulteriura paschiun ed el es pü tard avanzà ad ün inspecter regiunal d’archivs respunsabel per tuot l’Engiadina Bassa e Samignun. Eir quist chapitel as chatta in seis ordinatur da la vita. 

Quai chi’s tschercha però invan, es ün chapitel a reguard sia situaziun da sandà. Da manzunar es nempe, cha Roman Andri riva be malamaing da chaminar. El es dependent d’ün rollatur e tras quai eir limità in sia movibiltà. Cha quist impedimaint deriva probabelmaing da l’ernia dal disc ed in seguit d’ün’operaziun da la rain. Però Roman Andri nu plondscha. «I pudess nempe esser amo bler plü mal», declera’l. El discuorra plü gugent da seis ingaschamaints e da sia famiglia cun trais uffants e ses abiadis e sföglia inavant plain emoziuns in seis ordinatur blau. 

Text: Nicolo Bass