Ün cudesch plain s-chazis zoppats

Fin dal 1803 d’eira Tarasp ün’enclava habsburgaisa e’s disferenzchescha cun quai da tuot tschels cumüns in Engiadina Bassa. Il Grischun es dvantà dal 1803 ün chantun da la Svizra, per Tarasp significhaiva quel on la fin dal reginom dals signuors da Dietrichstein e cun quai la fin da la dependenza da l’Austria. Als 21 da favrer 1803 esa gnü decis a Berna cha’l podestà da la regenza dal chantun Rezia, Gaudenz von Planta, haja da tour in possess pella republica elvetica immediatamaing Tarasp. Cun üna publicaziun fuormala sun las abitantas e’ls abitants gnüts infuormats chi sajan da quinder inavant burgais elvetics, cun tuot ils dovairs e drets chi resultan da quel fat. Id es gnü intunà plüssas jadas «es würden dadurch die dasigen Einwohner von Untertanen zu freien helvetischen Bürgern umgeschaffen». Umgeschaffen dimena. 

Quist citat ha pisserà in sonda saira per rier illa sala polivalenta da Tarasp chi d’eira bain implida. Paul Eugen Grimm nun es be ün expert da l’istorgia locala e grischuna, el es eir ün referent chi sa quintar da maniera cha giuven e vegl til taidla cun interess. 387 paginas cumpiglia la nouva cronica «Tarasp – Landschaft, Geschichte, Menschen». L’ouvra es bainschi üna lavur scientifica davart l’istorgia da Tarasp, ella es però eir ün cudesch per indigens e giasts chi lessan savair daplü dal cumün. Da la geografia a la geologia, da l’istorgia dal chastè e las famiglias possessuras fin a las particularitats da las fracziuns, dal crap da la stria fin ad üsanzas – il cudesch spordscha üna gronda varietà. 

Per preschantar ün cudesch esa da piclar oura ün pêr particularitats. Quai es gratià a Paul Eugen Grimm cun ün masdügl tanter fats istorics ed anecdotas, ed impustüt cun truvaglias our dals archivs. Fin a Brünn in Tschechia es viagià l’istoriker per chattar là desch s-chaclas cun documainta davart «Trasp» – quella jada scrivaivan ils da Habsburg il cumün sainzail prüm «a.» 

Il chastè da Tarasp es l’emblem da Tarasp. Cur cha sia fundamainta es gnüda fabrichada nun es cuntschaint. La prüma jada vain «in castro de Taraspes» manzunà in ün documaint da la fundaziun da la clostra a Scuol dal 1095. Culs tschientiners es creschü il stabilimaint. Ün dals plü vegls purtrets dal chastè muossa cha dal 1520 d’eira fingià tuot la part suot dal chastè sgürada cun ün mür da defaisa. 

Fat es cha Tarasp suottastaiva per tschientiners a signuors da l’Austria. Quai ha ün’influenza fin hoz. Adonta cha Tarasp appartegna daspö il 2015 al cumün politic Scuol es la fracziun sco unica in Engiadina Bassa catolica. Fingià plü bod d’eira Tarasp üna part dal cumün da Scuol. La separaziun es gnüda davo la refuormaziun da l’Engiadina Bassa. Quella ha cumanzà intuorn il 1530. «Tarasp nu vaiva avant 1570 ingün’aigna baselgia e blers nu san cha eir Tarasp d’eira ün tempet refuormà», ha quintà Paul Eugen Grimm. Il retuorn al catolicissem es capità pür üna genera- ziun plü tard e quai gnanca pervi da differenzas religiusas, dimpersè per motivs politics. In fuond giaiva per raps, bains e drets da god. Quels da Tarasp vaivan nempe da pajar ün tschert import pella baselgia a Scuol e d’eiran da l’avis ch’els vegnan a la cuorta.

Paul Eugen Grimm ha cità al cronist Nicolin Sererhard da Zernez chi vaiva resümà i’l 18avel tschientiner il conflict seguaintamaing. «Viel Familien unter ihnen hatten auch allbereits die Reformation angenommen, weile aber die Groben Schulser Unfugen wieder sie anstellten, wegen der Kirchenstühlen und Begräbnus, so sattelte alles um, sie wendeten sich demnach an die Regierung zu Innsprugg, bekamen sattsame Assistenz». La regenza ha laschà fabrichar üna baselgia a Tarasp inclus trais sains pel clucher ed ha ingaschà a duos Chapütschins chi gnivan pajats da Finstermünz. «Und also war’s um die Reformation geschehen».

Dals 1807 abitaivan 320 persunas a Tarasp. Blers derivaivan oriundamaing dal Tirol e vivaivan da l’agricultura o da la mansteranza. Amo hoz muossan noms da famiglia tipics da Tarasp la derivanza tirolaisa, per exaimpel Federspiel o Stecher. Ils paders derivaivan il prüm da l’Italia e plü tard dal Tirol. Ils chastlans invezza d’eiran indigens, ma na da Tarasp. I’s trattaiva da famiglias aristocratas, sco Jecklin, Mohr o Planta. La populaziun da Tarasp d’eira sur tschientiners povra. Quai s’ha müdà pür cur cha’l turissem da cura e da bogn ha cumanzà a flurir. 

A la famiglia Pinösch chi d’eira centrala pel svilup e pel prosperar dal turissem a Vulpera es dedichà ün chapitel illa cronica. Eir Karl August Lingner, l’industrial tudais-ch nomnà « Odolkönig», vain manzunà in ün chapitel. El vaiva cumprà la ruina dal chastè e til refabrichà, mo es mort avant cha la renovaziun d’eira glivrada. Davo ha surtut il granduca Ernst Ludwig von Hessen il chastè. Grazcha a seis acconsentimaint es il chastè gnü drivi pel public.

In seis referat ha quintà Paul Eugen Grimm tanter oter da la raïna Carola von Sachsen. Ella vaiva cumprà l’hotel Tarasp e la funtana d’aua minerala chi’d es gnüda scuverta dal 1861 es gnüda nomnada davo ella. Carola d’eira dal rest ün’amia da Karl August Ligner. Ella vaiva pisserà ch’el vegna a cugnuoscher Tarasp. Grazcha a las funtanas mineralas Lucius, Emerita e Bonifacius sun dvantats Vulpera e Tarasp lös da cura da renom mundial. Diversas persunalitats rojalas e da renom in differentas spartas han visità Vulpera e Tarasp dürant il temp dal turissem da bogn. 

Ün rojal chi cugnuoscha Tarasp viva amo adüna, nempe l’actual rai da l’Ingalterra Charles. Dal 1963, cun 15 ons, ha’l imprais ad ir culs skis a Tarasp. I dà dafatta üna fotografia aint il cudesch dad el cun skis a Sparsels. 

Il cudesch chi’d es gnü squitschà pro Gammeter Media AG e gnü edi dal Cumün da Scuol es illustrà cun bleras fotografias e cun purtrets. In seis pled festiv ha dit il capo cumünal da Scuol, Aita Zanetti: «L’ouvra da Paul Eugen Grimm invida da sfögliar ill’istorgia, ma eir dad ir in tschercha da s-chazis zoppats, da’s render consciaint da nossa cultura, dad observar ün detagl particular - ella s-chaffischa identità sur ils cunfins oriunds da Tarasp oura. »

Paul Eugen Grimm: Tarasp - Landschaft, Geschichte, Menschen. Gammeter Media AG St. Moritz. 2024. ISBN: 978-3-9525688-2-8.